Patena z trzemeszeńskiego kościoła w Muzeum POLIN

Nasza parafia, ale także miasto, od wieków szczycą się najstarszymi w Polsce naczyniami liturgicznymi. Należy do nich m.in. jeden z dwóch kielichów Dąbrówki (zwany pierwszym), datowany na druga połowę XII w., występujący w komplecie z pateną. Przedstawia ona sceny biblijne, a centralne miejsce zajmuje ukrzyżowanie Chrystusa.

Ten cenny zabytek przez wieki był przechowywany w Trzemesznie. Obecnie znajduje się w Muzeum Archidiecezjalnym w Gnieźnie. Ciekawostką jest z pewnością fakt, że zdjęcie pateny eksponowane jest również w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie. Co sprawiło, iż kojarzony jednoznacznie z chrześcijaństwem eksponat pokazywany jest w muzeum poświęconym historii polskich Żydów?

Na to pytanie odpowiedział nam obszernie dr Mariusz Jastrząb – historyk i kulturoznawca, pracownik działu edukacji Muzeum POLIN, autor m.in. prac na temat antysemityzmu, wykładowca Collegium Civitas w Warszawie.

„Patenę z Trzemeszna prezentujemy na naszej Wystawie Stałej ze względu na znajdujący się na niej wizerunek dwóch kobiet stojących pod krzyżem – Eklezji, uosabiającej Kościół i Synagogi, symbolizującej Żydów. Trzemeszeńska patena nie jest pod tym względem wyjątkowa. Podobnych przedstawień w średniowiecznej sztuce chrześcijańskiej jest więcej. Ich źródłem była teologia zastępstwa, stworzona ostatecznie przez św. Augustyna, ale kształtowana już przez wcześniejszych myślicieli chrześcijańskich.

Augustyn uważał, że Żydzi sprowadzili się do roli sług i niewolników, ponieważ nie uznali Jezusa za przepowiadanego im Mesjasza. „Po to do tej pory istnieją Żydzi – pisał – żeby nosili nam księgi ku własnemu zawstydzeniu (..). Żydzi stali się naszymi księgarzami, jak niewolnicy zwykli nosić za panem rękopisy, żeby oni słabli skutkiem noszenia, pan zaś zbierał korzyści z czytania”. W jego ujęciu Żydzi, żyjący w rozproszeniu, mieli odgrywać wobec innych ludów rolę świadków własnego grzechu i chrześcijańskiej prawdy. Podobne poglądy głosili inni ojcowie Kościoła.

Żyjący w II wieku naszej ery święty Justyn Męczennik twierdził, że Żydzi odegrali już swoją rolę w historii zbawienia. Pozbawili się też dawnych zasług, ponieważ odpowiadają za śmierć Jezusa na krzyżu. Ich rolę przejął Kościół. To on jest nowym ludem bożym. Żydzi zostali odrzuceni przez Boga i utracili status ludu wybranego.

Plastyczną ilustracją takiego spojrzenia na Żydów jest wizerunek widoczny na patenie z Trzemeszna. Symbolizująca ich kobieta ma zawiązane oczy, aby pokazać, że Żydzi okazali się ślepi na nadejście Zbawiciela. Z kolei ta, która uosabia Kościół, czerpie do kielicha krew z ran Jezusa. To jego męka jest źródłem prawdziwej wiary. Korona na głowie Eklezji symbolizuje triumf chrześcijaństwa.

Teologia zastępstwa stanowiła dla chrześcijan uzasadnienie niechęci wobec Żydów. Współczesny Kościół katolicki ją odrzuca. W deklaracji soboru watykańskiego II o stosunku do religii niechrześcijańskich Nostra Aetate można przeczytać: „A choć władze żydowskie wraz ze swymi zwolennikami domagały się śmierci Chrystusa, jednakże to, co popełniono podczas Jego męki nie może być przypisane ani wszystkim bez różnicy Żydom wówczas żyjącym, ani Żydom dzisiejszym” oraz: „Nie należy przedstawiać Żydów jako odrzuconych ani jako przeklętych przez Boga”.

Jak widać na zdjęciu, trzemeszeńska patena sąsiaduje w Muzeum Polin z reprodukcją Drzwi Gnieźnieńskich. W tym przypadku powodem ich eksponowania są 2 sceny. Jedna z nich przedstawia św. Wojciecha, któremu Chrystus w czasie snu nakazuje przeciwstawić się handlowi chrześcijańskimi niewolnikami, prowadzonemu głównie przez Żydów. Na następnej ze scen św. Wojciech napomina księcia czeskiego Bolesława II za tolerowanie tego procederu.