Zbrodnia w Kociniu w relacjach świadków 

Zbliża się kolejna, tragiczna dla mieszkańców Trzemeszna i okolic rocznica. 5 października 1939 r. w Kociniu, Niemcy rozstrzelali obrońców Trzemeszna. 

O tej zbrodni napisano już wiele, na miejscu egzekucji znajduje się też obelisk z tablicą informującą o wydarzeniach sprzed 84 lat. 

Nam udało się jednak dotrzeć do materiałów do tej pory nigdzie nie publikowanych. Są to akta śledztwa prowadzonego w tej sprawie, najpierw przez prokuratorów byłej Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Bydgoszczy, a ostatecznie – po długiej przerwie – podjętego i  zakończonego w 2016 r.  przez pion śledczy Instytutu Pamięci Narodowej w Poznaniu. Tam też mieliśmy możliwość zapoznać się z tymi dokumentami. 

Postępowanie zostało wszczęte w 1973 r. W tym czasie żyło jeszcze wiele osób pamiętających dokładnie te wydarzenia. Stąd ich zeznania z pewnością należą do bardzo wiarygodnych. 

Znajduje się tam m.in.  relacja urodzonego w 1913 r. Kazimierza Pietrzaka z Cytrynowa. Został on wraz z innymi Polakami zmuszony do kopania grobu, a następnie zasypania ciał zamordowanych mężczyzn. Poniżej fragmenty jego zeznań. 

„Policjant z Trzemeszna o nazwisku Hojzler, imienia nie znam, polecił mnie i innym mężczyznom z Cytrynowa udać się z łopatami do majątku Kocin. Około godziny 10, Kluge (właściciel majątku – red.) polecił nam wykopać dół 6 m długi, 2 m szeroki i 2 m głęboki. Po wykopaniu polecił nam udać się do domów na obiad i zaraz wrócić. Około godziny 13 widziałem jadący przez Cytrynowo od strony Trzemeszna w kierunku Kocinia samochód ciężarowy z ludźmi. Przypuszczając, że Niemcy wiozą kolejne osoby do kopania szybko udałem się do majątku. Na miejscu któryś z kolegów powiedział mi, abym nie oddalał się z podwórza, bo Niemcy będą rozstrzeliwać tych ludzi, których przywieźli. W tym czasie rozległa się od strony wykopanego dołu seria z pistoletu maszynowego, a potem pojedyncze strzały. Po nich nastała cisza. Wówczas wybiegł zza jakiegoś wybudowania Hojzler i kazał nam iść w kierunku wykopanego dołu, gdyż on nie może, bo robi mu się słabo. Polacy, których było kilkunastu pouciekali w większości i poukrywali się po różnych kątach. Zostałem tylko ja, Kierejewski i Łęt.  Po udaniu się na miejsce zobaczyłem zwłoki rozstrzelanych mężczyzn. 

W tym czasie samochód ciężarowy odjechał, a na miejscu został samochód osobowy oraz jeden Niemiec ubrany w mundur SS z trupią czaszką na głowie uzbrojony w pistolet maszynowy i dwóch w mundurach Wehrmachtu w gumowych płaszczach. Przypuszczam, że byli to oficerowie, gdyż mieli na pasach pistolety i byli lepiej umundurowani niż zwykli żołnierze. Czapki posiadali okrągłe. 

Po dojściu do tego miejsca Kluge powiedział nam, że właśnie zostali rozstrzelani ci, którzy niemieckim żołnierzom wydłubywali oczy i obcinali języki, po czym polecono nam aby zwłoki zakopać. 

Wrzucając do dołu naliczyłem 26 zamordowanych. […] Chyba na drugi dzień Niemcy kazali mogiłę odkryć i każda rodzina mogła zwłoki zabrać i pochować na cmentarzu„.

Innym naocznym świadkiem w tej sprawie, ale w ramach innego śledztwa, był Józef Łent. Zeznawał on w procesie mogileńskiego landrata Ericha Daniela. Fragmenty jego zeznań są częściowo znane, wspominała o nich nieraz śp. Maria Wojciechowska przy okazji uroczystości rocznicowych. J. Łent zeznał wówczas: 

„Pracowałem na roli u Niemca Klugego w Kociniu. Mogło to być w październiku 1939 r. przyjechał do Klugego ktoś samochodem, nie wiem kto. Chwile później kazał mi Kluge kopać na jego gruncie w olszynkach dół 6 m długi, 2 m szeroki, 2 m głęboki. Do kopania przyprowadzili jeszcze innych ludzi. Razem kopało nas około 12 Polaków. Kluge mówił mi, że ma to być schron. Odpowiedziałem, że schron to trzeba by inaczej budować. Kiedy Kluge odszedł mówiliśmy między sobą, że pewnie to dla siebie kopiemy. Po południu przywieźli tego samego dnia samochodami 24 mężczyzn. Byli oni powiązani i prowadzili ich prosto do grobu. Pracowałem wtenczas w polu. Doprowadzonych ustawiono w 2 rzędy. W pewnej chwili usłyszałem strzały z karabinu maszynowego, 3 serie. Jeden z Niemców przybył do mnie z wezwaniem, abym poszedł z nim. Przyprowadził mnie do grobu.

Jakieś 7 metrów od grobu leżeli zabici, powiązani sznurkiem. Kazali mi nożem poprzecinać sznurki i powrzucać wszystkich do grobu. Było razem 24 trupów. Wlokąc zwłoki do grobu chciałem ich tam poukładać. Wtedy krzyknął jeden z Niemców, „nie tak, tylko w ten sposób” przy czym kopnął zwłoki tak, że wpadły do grobu. Sprowadzili jeszcze 4 ludzi i wspólnie pogrzebaliśmy zwłoki wszystkich zamordowanych. Niemcy porobili zdjęcia. Fotografowali dwukrotnie. Podczas zdjęć stali oprawcy w każdym rogu grobu. Pomordowanych dobijano strzałami z pistoletu. Oprawcy byli w żółtych mundurach, z opaskę ze swastyką na ramieniu. Wojskowych tam nie było. W ubraniu cywilnym był przy morderstwie tylko Kluge i jeden z Trzemeszna, którego nazwiska nie znam„.

Jan Kupczyk z Grabowa w Kociniu stracił trzech braci – Józefa, Franciszka i Piotra. Przesłuchany przez prokuratora zeznał:

„[…] Po 5 października 1939 r. dowiedzieliśmy się, że bracia moi i Prusowie oraz Adamscy z Grabowa zostali rozstrzelani w Kociniu. Wiadomo mi, że na pochowanie zwłok ojciec uzyskał pozwolenie od Niemca z Jastrzębowa, Klomba. Mówiono, że Klomb był przewodniczącym jakiegoś sądu sądzącego wspomnianych ludzi. Po zwłoki pojechał ojciec wraz z Marciniakiem, szwagrem Prusów. Zwłoki braci oglądałem dokładnie. Franciszek miał poharatane kości i ciało poobijane w kilku miejscach. W częściach brzusznych miał ślady od kul. Piotr miał przestrzeloną głowę, a Józef przestrzelony prawy bok i potłuczoną czaszkę. […]„.

Stanisław Prus z Grabowa stracił dwóch braci. Zeznał m.in.:

„Do naszego domu przyszedł niemiecki sołtys nazwiskiem Zielke Wilhelm i powiedział, że moi bracia Jan i Marcin maja stawić się na posterunku policji w Trzemesznie na przesłuchanie. O co chodziło tego nie mówił. Po dwóch lub trzech dniach ojciec mój udał się do Niemca Klomba Ottona w Jastrzębowie i pytał go o los braci. Klomb niewiele z ojcem rozmawiał, powiedział tylko, że są oni podejrzani o występowanie przeciw Niemcom. Brat mój Jan chodził przed wojną do gimnazjum, był on patriotą. Czasem na zebraniu coś Niemcom przygadał. Może to było przyczyną jego zamordowania. Brat Marcin był bardzo spokojnym człowiekiem i nikomu nie wadził. Klomb był na naszym terenie jakby przywódcą miejscowych Niemców. Po 5 października 1939 r.  rodzina nasza dowiedziała się, że nasi bracia zostali zamordowani w Kociniu. Nasza siostra Janina udała się wówczas do Zielkiego i otrzymała zgodę na  zabranie zwłok i pochowanie ich na cmentarzu w Kruchowie. Zwłoki naszych braci oraz Kupczyków i Adamskich przywiózł mąż naszej siostry Heleny, Wincenty Marciniak. Zwłoki nosiły przestrzały od kul, a Jan miał ponadto jedną rękę złamaną„.

Materiały w sprawie zbrodni w Kociniu są bardzo obszerne, jednak nie dają ostatecznej odpowiedzi na szereg pytań. Wiele w nich nieścisłości, jak choćby liczba zamordowanych, a także zwykłych pomyłek w datach, nazwiskach itp. Jak można wyżej przeczytać, jeden ze świadków mówi o 24 ofiarach, drugi o 26, a na tablicy pamiątkowej napisano o 27 rozstrzelanych. Jest to temat szeroki, zasługujący na osobny artykuł. Niebawem do niego wrócimy.