Rocznica bitwy, której nie było?

Od lat w publikacjach dotyczących historii Trzemeszna możemy przeczytać o tym, że 24 sierpnia 1656 roku hetman Stefan Czarniecki pokonał pod Trzemesznem oddział Szwedów, który to po napaści na Gniezno i Trzemeszno obładowany łupami wycofywał się w kierunku Pomorza. Taką właśnie informację możemy odnaleźć chociażby w I tomie „Studiów z dziejów Ziemi Mogileńskiej”.

Czy jest to na pewno fakt historyczny? Temat ten zgłębił dokładnie Przemysław Woźny – nauczyciel, historyk, radny Rady Miejskiej Trzemeszna. Swoimi ustaleniami zechciał podzielić się z naszymi czytelnikami:

Okazuje się, że owa bitwa wcale nie była toczona pod naszym „Trzemesznem”, ale pod „Trzemeszną” (dziś nosi ona nazwę Strzemeszna) – niewielką wsią oddaloną kilkanaście kilometrów od Rawy Mazowieckiej. O tejże bitwie w XVII wieku pisali jej uczestnicy:

Jan Chryzostom Pasek w „Pamiętnikach”, który notabene mieszkał na co dzień w najbliższej okolicy Rawy Mazowieckiej:

(…) z Szwedami inter viscera pod Trzemeszną, kiedyśmy z samą tylko Czarnieckiego dywizyją, a dwa tysiące mając z sobą ordy krymskiej, sześć tysięcy Szwedów (…) tak wycięli. (…) A okazyja ta była od Rawy mila

Wespazjan Kochowski, szerzej znany jako historyk i poeta barokowy, wówczas jeden z husarzy Czarnieckego, który w pisanym po łacinie „Annalium Poloniae Climacter Secundus” przedstawia szczegółowy opis bitwy, do której doszło pod „Strzemesznem” w dniu 24 sierpnia 1656, kiedy to Czarniecki zmierzając do Piotrkowa ścigał Szwedów przez ziemię rawską.

Hetman Stefan Czarniecki, sam głównodowodzący, który w liście do prymasa Andrzeja Leszczyńskiego z obozu pod Inowłodziem (30 kilometrów od Rawy Mazowieckiej) 26 sierpnia pisał, że w dniu Świętego Bartłomieja [24 sierpnia] półtorej mili od Rawy, pod „Strzemiesną” doszczętnie zmiótł Szwedów.

W Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, oprócz wspomnianego listu Czarnieckiego, znajduje się również wykaz jeńców wziętych do niewoli w bitwie pod „Strzemeszną”, sporządzony 24 sierpnia 1656 roku.

Jako ciekawostkę należy dodać, że Henryk Sienkiewicz w „Potopie” wspomina o zwycięskiej bitwie pod „Strzemesznem”.

Jak więc na karty tej historii trafiło nasze Trzemeszno? Otóż sprawcą całego zamieszania jest hrabia Edward Raczyński, autor i wydawca dzieł historycznych i źródłowych, który w 1836 roku jako pierwszy wydał drukiem „Pamiętniki” Paska – dotychczas istniejące jedynie w rękopiśmiennych odpisach. Wydając to dzieło, Raczyński korzystał z niekompletnego odpisu pochodzącego z XVIII wieku.

Na domiar złego hrabia Edward miał niemiłą przypadłość „dość beztroskiego” traktowania wydawanych drukiem tekstów, gdyż w dowolny sposób dokonywał spolszczeń łacińskich wyrazów, błędnie odczytywał nazwy oraz imiona, niejednokrotnie mieszając postaci, jak również opuszczał fragmenty tekstów. I to właśnie Edward Raczyński pomieszał „Trzemesznę” z „Trzemesznem”…. i tak się zaczęło…

Jego błąd powielali kolejni dziewiętnastowieczni wydawcy „Pamiętników” oraz wydawcy gazet dokonujący przedruków, jak i ówcześni autorzy publikacji historycznych, dla których dzieło Paska było źródłem wiedzy historycznej. Wśród nich byli między innymi autorzy „Starożytnej Polski pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisanej” wydanej w Warszawie w 1885 roku, na których powoływał się Marian Grycz w jednym z rozdziałów wspomnianych na początku „Studiów z dziejów Ziemi Mogileńskiej”.

Czyżby więc pod Trzemesznem nie doszło do żadnej potyczki ze Szwedami? Otóż niekoniecznie. W kwietniu i maju 1656 roku hetman Czarniecki prowadził przeciw Szwedom kampanię w Wielkopolsce. 7 maja stoczył ze Szwedami dużą, niestety w dziwny sposób przegraną bitwę pod Kłeckiem, a do 8 maja obozował w wyzwolonym wcześniej Gnieźnie. Czarniecki miał w zwyczaju wysyłać z obozu podjazdy nękające szwedzkich maruderów i szwedzkie tabory.

Miały one operować w odległości do 30 kilometrów od miejsca pobytu głównych sił polskich. Jeżeli więc odzyskanie precjozów zrabowanych przez Szwedów trzemeszeńskim klasztorze miało mieć miejsce dzięki zwycięskiej potyczce, to mogło to się zdarzyć właśnie wtedy, czyli 7 lub 8 maja, bo już dzień później armia Czarnieckiego rusza z Gniezna przez Wrześnię do Środy Wielkopolskiej, a po tygodniu dociera przez Pleszew i Turek do Uniejowa. W końcu maja Czarniecki przez okolice Radziejowa i Bydgoszcz wraca na pogranicze Wielkopolski, docierając nawet do Kcyni, ale zaraz potem kierując się na północny wschód rozpoczyna kilkumiesięczną kampanię na Mazowszu.

Gdzie więc owa potyczka z początku maja mogła mieć miejsce? Tego niestety nie wiemy. Czy mogło to być w Lubiniu, w miejscu nazywanym „szwedzkim okopem”? Jest to mało prawdopodobne, gdyż archeolodzy eksplorujący to stanowisko odnaleźli jedynie ślady wczesnośredniowiecznej bytności człowieka w tamtejszym grodzisku i ani jednego śladu po siedemnastowiecznej bitwie.

Skąd więc wzięła się nazw „szwedzki okop”? Tą kwestię wyjaśnia doktor Marek Florek z Instytutu Archeologii UMCS w Lublinie, badacz źródeł toponomastycznych. Dowodzi on, że obiekty pradziejowe i wczesnośredniowieczne takie jak umocnione grodziska i fortyfikacje, były często dla miejscowej, nowożytnej ludności, formami na tyle niezrozumiałymi i obcymi, że nie dopuszczano myśli, by mógł je wznieść ktoś inny niż obcy – Szwed, bo tak nazywano „obcego” na zachodzie Polski, lub Tatar – na wschodnich terenach I Rezeczpospolitej.