Zachowek jest pojęciem z zakresu prawa spadkowego i ma na celu zabezpieczyć interesy spadkobierców ustawowych, którzy nie dziedziczą. W praktyce oznacza, że jeżeli spadkobierca rozrządzi swoim majątkiem spadkowym w ten sposób, że osoby najbliższe nie dziedziczą, to mają one roszczenie o zapłatę zachowku do powołanego spadkobiercy. Taka sytuacja ma najczęściej miejsce, gdy spadkodawca pozostawi testament, w którym najbliższa rodzina zmarłego nie zostanie uwzględniona.
Zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy dziedziczyliby z ustawy, gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu, mają prawo żądania od spadkobierców powołanych testamentem wypłaty zachowku. W przypadku gdy zstępni, małżonek lub rodzice spadkodawcy zostali powołani do spadku, ale przypadające im udziały spadkowe są niższe od przysługującego im zachowku, mogą żądać zapłaty kwoty tytułem uzupełnienia lub pokrycia zachowku (art. 991 k.c.). W świetle powyższego, żądanie zapłaty zachowku przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, a podmiotem zobowiązanym do zapłaty zachowku jest faktyczny spadkobierca.
Zachowek wynosi połowę wartości udziału spadkowego, jaki przypadłby osobie uprawnionej, gdyby dziedziczyła z ustawy. Jeżeli natomiast uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jest małoletni zachowek wynosi wówczas dwie trzecie takiego udziału.
Ustalając wysokość zachowku należy zacząć od określenia wartości potencjalnego udziału spadkowego, ponieważ od tego zależeć będzie wartość zachowku. Wskazać przy tym należy, że do wartości udziału spadkowego zaliczamy wartość majątku jaki pozostawił spadkodawca w chwili śmierci. Przy obliczaniu zachowku nie bierzemy pod uwagę drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach, ani dokonanych więcej niż 10 lat wstecz licząc od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, zapisów zwykłych i poleceń.
Spadkodawca może w testamencie wydziedziczyć zstępnych, małżonka i rodziców pozbawiając ich prawa do zachowku. Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Wydziedziczenie może być dokonane tylko w następujących sytuacjach: 1) gdy uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, lub 2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, lub 3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Zachowek nie należy się również w razie zrzeczenia się dziedziczenia w umowie zawartej przed notariuszem z samym spadkodawcą (akt notarialny). Umowa taka zawierana jest jeszcze za życia spadkodawcy.
Roszczenie o żądanie zachowku przedawnia się po 5 latach od ogłoszenia testamentu, jeżeli był sporządzony. Jeżeli natomiast testamentu nie było, to termin przedawnienia należy liczyć od otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy). Jest to niezwykle ważna kwestia, gdyż jeżeli roszczenie jest przedawnione, to na skutek podniesionego zarzutu przedawnienia sąd nie uwzględni roszczenia.
Nadto wskazać należy, że osoba, która otrzymała zachowek zobowiązana jest do zapłaty podatku od spadku i darowizn. Obowiązek podatkowy powstaje z chwilą otrzymania od zobowiązanego do zapłaty zachowku całości lub części wymaganej kwoty, a o fakcie otrzymania zachowku należy powiadomić właściwy Urząd Skarbowy w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym osoba otrzymała zapłatę.
Adw. Radosław Szczepaniak
Kontakt: Adwokat Gniezno
